Không biết tự bao giờ, cứ mỗi độ Tết đến Xuân về, trong dân gian thường truyền tụng câu phương ngôn: “Đầu năm mua Muối” để nói về phong tục tập quán của người Việt Nam trong những ngày đầu năm mới.
Hạt muối mà chúng ta sử dụng hàng ngày chính là sự kết tinh của tự nhiên, là văn minh của nhân loại. Địa bàn tỉnh Nam Định với hơn 72 km đường bờ biển nên đời sống nhân dân các huyện ven biển nói riêng, nhân dân các địa phương trong tỉnh nói chung ít nhiều đều gắn bó với biển. Hầu hết các xã ven biển thuộc các huyện: Giao Thủy, Hải Hậu, Nghĩa Hưng đều có những cánh đồng muối và qua thời gian đã hình thành nên những địa danh gắn liền với muối như: Muối Bạch Long, muối Hải Lý, muối Nghĩa Phúc…Tại những nơi này, người diêm dân quanh năm gắn bó với hạt muối vẫn lưu giữ những kinh nghiệm, tri thức dân gian, niềm tin văn hóa trong mỗi hạt muối.
Để làm ra được hạt muối, diêm dân phải thực hiện rất nhiều quy trình với các công đoạn khác nhau. Đầu tiên, diêm dân phải trải đều một lớp cát mỏng ra ruộng, sau đó dẫn nước từ biển vào cho nước biển ngấm vào cát. Nắng sẽ làm nước bốc hơi và những hạt muối nhỏ li ti kết tinh trên cát. Sau đó, cát được đưa vào bể chạt và lọc 2-3 lần bằng nước biển để thu được nước chạt (có độ mặn gấp nhiều lần nước biển, sạch hơn và sẽ thu được nhiều muối hơn). Cánh đồng làm muối cũng có cấu trúc khác với đồng ruộng thông thường. Ngoài kênh dẫn nước biển vào ruộng để làm muối thì còn có hệ thống sân phơi cát, sân phơi muối, bể và giếng lọc (hay còn gọi “chạt”) cuối cùng là lều để đựng muối thành phẩm.
Nước “chạt” khi đó sẽ được phơi trên sân riêng (sân phẳng được trộn với vôi và tro bếp, chia thành nhiều ô nhỏ) sau nhiều giờ liên tục dưới ánh nắng gay gắt của mặt trời, hạt muối đã được kết tinh. Sau đó muối sẽ được cào và thu gom lại chở vào lều chứa, chờ thời gian đem tiêu thụ.
Từ xưa đến nay trong mỗi căn bếp của các gia đình chúng ta, hạt muối, hạt gạo luôn là thành phần không thể thiếu, nó không chỉ là mang lại cho con người giá trị về dinh dưỡng, sức khỏe mà còn hàm chứa một biểu trưng cho sự mặn mà, đằm thắm, gắn bó keo sơn của mỗi thành viên trong gia đình và cộng đồng xã hội.
Từ lâu, các thế hệ cha ông chúng ta đã biết sử dụng muối để làm gia vị cho thực phẩm, bảo quản thức ăn, chữa bệnh...do đó hạt muối có mặt ở hầu khắp các lĩnh vực đời sống xã hội và văn hóa, tín ngưỡng của người Việt.
Trong cuộc sống hàng ngày, hạt muối không chỉ là thứ gia vị cần thiết của các gia đình trong mỗi bữa ăn mà còn được xem là vật thiêng để dùng vào mỗi dịp tế, lễ. Với quan niệm hạt muối là thứ mặn, chống xú uế, xua đuổi tà ma và đem lại nhiều may mắn trong gia đình và mua muối đầu năm cũng không nằm ngoài ý nghĩa đó.
Trong mối quan hệ gia đình, muối còn biểu trưng cho sự hòa thuận, gắn bó keo sơn giữa vợ với chồng. Trong kho tàng văn hóa dân gian các thế hệ cha ông chúng ta đã sưu tầm, thống kê, đúc kết rất nhiều câu ca dao, tục ngữ nói về muối, tiêu biểu như:
Tay bưng chén muối, đĩa gừng,
Gừng cay, muối mặn xin đừng quên nhau.
Hoặc
Muối ba năm muối đang còn mặn
Gừng chín tháng, gừng hãy còn cay
Đôi ta tình nặng nghĩa dày
Có xa nhau đi nữa, ba vạn sáu ngàn ngày mới xa.
Cái thanh tao, tinh khiết của hạt muối đã trở thành một nét văn hóa đặc trưng vốn có tự lâu đời. Như vậy, có thể nói rằng hạt muối từ khi sinh ra đã gắn bó với sinh mệnh con người và rất thiêng liêng mỗi khi nhắc tới.
Mua muối đầu năm là một phong tục văn hóa của cha ông xưa, muốn giữ lại sự mặn mà trong cuộc sống. “Đầu năm mua Muối” là đi mua những cái mặn mà, may mắn cho gia đình mình trong một năm.
Hiện nay, trong cuộc sống hàng ngày của mỗi người dân vùng đồng bằng Bắc Bộ, hạt muối vẫn giữ một vị trí rất quan trọng. Đầu năm thường mua một bát muối để mua lấy sự mặn mà, may mắn cho cả năm. Bát muối khi mua bao giờ cũng được đong đầy có ngọn chứ không gạt ngang miệng bát. Bát muối đong đầy được tới đâu, thì sự may mắn, đủ đầy sẽ cao tới đấy.
Vì thế, trong mâm cỗ cúng trung thiên trong thời khắc Giao thừa thiêng liêng, các gia đình sửa soạn mâm cỗ không bao giờ quên được đĩa muối trắng và cốc gạo, với hy vọng một năm mới bình yên, sung túc.
Trong những ngày đầu năm mới tại các di tích tín ngưỡng, tôn giáo như: đình, chùa, miếu, phủ…những gói muối đã được bày bán bên cạnh hoa quả, vàng hương… Sau khi vào lễ Phật, lễ thánh lúc ra về trên tay các bà, các chị là những cành lộc còn có một gói muối, ai cũng đinh ninh trong lòng một niềm tin về năm mới mọi việc tốt đẹp, hanh thông.
Phong tục “Đầu năm mua Muối” đã được các thế hệ cha ông chúng ta đúc kết qua nhiều thế hệ, như muốn nhắc nhở các thế hệ cháu con trong cuộc sống phải “ăn dè” và chi tiêu tiết kiệm dành tiền để “cuối năm mua vôi” xây nhà hoặc làm những việc trọng đại khác.
Phong tục “Đầu năm mua Muối” còn hàm chứa một giá trị nhân văn mà cha ông chúng ta xưa muốn gửi gắm vào trong đó một lối ứng xử tinh tế giàu văn hóa, luôn đề cao sự tinh khiết, thanh tao, mặn mà trong các mối quan hệ gia đình, xã hội và cao hơn nữa là tình yêu quê hương, đất nước.
Vũ Hồng Phong