Là một người quan tâm, mở mang sự học cho nhân dân nên năm 1838, Chánh tổng Quần Anh, Nguyễn Quang Chiêu đã mời ông nghè Ngô Thế Vinh (1803-1856), người làng Bái Dương, huyện Nam Chân (nay là thôn Bái Dương, xã Nam Dương, huyện Nam Trực) về dạy học và mở lớp Đại tập tại xã Quần Anh Trung. Đỗ Tông Phát may mắn được theo học ông nghè Ngô Thế Vinh. Là người uyên thâm, không những giỏi văn sách, thơ phú nên ông nghè Ngỗ Thế Vinh đã để ý tới cậu học trò Đỗ Tông Phát.

Vào mùa hạ năm Kỷ Hợi (1839), trong một kỳ bình văn tổ chức tại đình Tứ Giáp, xã Quần Anh Trung (nay thuộc xã Hải Trung) quyển của Đỗ Tông Phát đã được thầy phê “Phú trung đa hữu, gai cứ tẩm tẩm, hồ nhập giai cảnh”, nghĩa là “trong bài phú có nhiều câu hay dẫn dắt người ta vào cảnh đẹp”. Đến kỳ bình văn tiếp theo vào mùa thu, quyển của Đỗ Tông Phát lại được thầy phê “Bát vận pháp môn, ngô môn trung Trần Thúc Kiêm cử nhân hữu ngộ khiếu. Tỷ đẳng phú tân bất hứa Trần tử chuyên tỉnh”, nghĩa là “ Cử nhân Trần Thúc Kiêm trường ta hiểu thấu về thể văn tám vế. Nếu đem so sánh với bài phú này hẳn sẽ không để thầy cử Trần giữ mãi chiếu trên”.

Đúng như dự đoán của thầy, trong kỳ thi Hương, khoa Canh Tý (1840), Đỗ Tông Phát đậu Giải nguyên. Ba năm sau vào kỳ thi Đình khoa Quý Mão (1843), Đỗ Tông Phát đỗ Tiến sỹ khi ở tuổi 31. Lẽ ra trong kỳ thi này, Đỗ Tông Phát đỗ Hoàng giáp nhưng khi duyệt quyển vua Thiệu Trị thấy nghĩa của một chữ chưa hay nên đánh tụt xuống Đệ tam giáp Tiến sỹ.

Sau khi đăng khoa, Đỗ Tông Phát được bổ làm Hàn lâm viện Biên tu. Năm Tự Đức thứ nhất (1848), ông nhận chức Tri phủ Ứng Hòa, sau đó đổi vào Nghệ An làm Đốc học.

Sau một thời gian làm việc, sức khỏe của ông bị giảm sút, ông xin về quê tĩnh dưỡng. Khi sức khỏe phục hồi, ông đã chiêu mộ nghĩa binh xin triều đình cho đi coi giữ miền biên viễn phía Đông Bắc. Về sau, ông được triều đình triệu về kinh thăng hàm Quang lộc Thiếu khanh, Quốc sử Toản tu.

Tháng 11 năm Bính Dần (1866), vua Tự Đức chuẩn y đặt nha Doanh điền tỉnh Nam Định để khai khẩn ruộng đất bỏ hoang, ngăn nước mặn và cử quan Tham tri Bộ hộ Nguyễn Chính làm Doanh điền Chánh sứ. Tiến sỹ Đỗ Tông Phát được triều đình điều về Nam Định giữ chức Thương biện tỉnh vụ, kiêm Dinh điền Phó sứ. Từ khi trở về quê nhà, Tiến sỹ Đỗ Tông Phát có nhiều điều kiện để làm nhiều việc hiếu nghĩa cho quê hương.

Ngay khi nhận chức Dinh điền Phó sứ, Đỗ Tông Phát đã chiêu mộ 117 hộ gia đình thuộc hai huyện Nam Chân và Giao Thủy đến khai hoang khu bãi bồi phía đông Quần Anh, phía nam Hà Lạn.

Được triều đình cho phép, ông đã tổ chức cùng nhân dân đắp đê ngăn nước mặn. Sau khi các cửa sông Sâu, sông Cát, sông Múc (nhánh của sông Ninh Cơ) đã được lấp xong, một vùng bãi lầy, sú vẹt, lau lác um tùm dần được cải tạo thành đồng ruộng. Dân cư của các vị tiên công chuyển về lập nên 4 lý công điền là Tang Điền, Kiên Chính, Hòa Định, Văn Lý. Đến năm 1888, 4 lý Tang Điền, Kiên Chính, Hòa Định, Văn Lý được hợp nhất thành tổng Tân Khai (nay là khu vực các xã Hải Lý, Hải Chính).

Dưới sự chỉ đạo của Tiến sỹ Đỗ Tông Phát, công cuộc khai phá đất đai ở vùng đất mới được triển khai một cách khẩn trương, vì vậy đến năm 1867 đã lập thêm được ấp Hải Nhuận.

Niên hiệu Thành Thái thứ 7 (1896), sau khi cử quan tỉnh và quan sứ đi kinh lý, triều đình nhà Nguyễn đã cho phép 6 xã Trùng Quang, Thanh Trà, Trung Phương, Doanh Châu, Quế Phương, Liên Phú cùng ấp Hải Nhuận thành tổng Quế Hải (nay là khu vực các xã Hải Quang, Hải Tây, Hải Đông).

Mặc dù, ruộng đồng trong tổng Tân Khai và Quế Hải đã hình thành nhưng công việc cầy cấy, gieo trồng còn gặp nhiều khó khăn, vất vả. Do vậy, trong thời gian dài, Tiến sỹ Đỗ Tông Phát đã cùng với nhân dân địa phương giành nhiều công sức cho việc đắp đê, đào sông “dẫn thủy nhập điền” thau chua rửa mặn. Trong bài thơ “Đạo lũng xuân canh” (Đường cày mùa xuân) của Tiến sỹ Đỗ Tông Phát đã miêu tả những khó khăn vất vả của người nông dân trên vùng đất mới.

Biển mới nên nương đất chửa nhuần,

Thau chua rửa mặn mấy gian truân.

Đường cày xuân muộn sương mới tưới,

Khoảnh ruộng bồi non cấy gặt dần.

Bò sớm đi còn sao điểm tóc,

Bừa chiều về đã khói chen chân.

Những mong thời tiết sao cho thuận,

Non thẳm đêm đêm ngắm bóng vần.

(Tú tài Trần Xuân Hảo, người xã Hải Trung dịch)

Năm 1881, thấy đồng ruộng của tổng Ninh Nhất khô nẻ, Đỗ Tông Phát đã cho đào sông Cát Giả để đưa nước phù sa vào, tiếp tục sự nghiệp khai phá đất đai của Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ trước đây ở vùng đất Cửu An, Nhất Phúc. Từ đây cả một vùng bãi bồi ven biển hoang vu đã dần hình thành đồng cói mênh mông, ruộng lúa tốt tươi.

Song song với sự nghiệp khẩn hoang, Tiến sỹ Đỗ Tông Phát còn mở trường dạy học cho con em địa phương. Năm Nhâm Ngọ (1882), Tiến sỹ Đỗ Tông Phát tâu xin vua Tự Đức cho phép đem một số ruộng nhượng điền (ruộng tư) của các xã thành lập ruộng sĩ hội (học điền) nhằm giúp đỡ những học trò nghèo có thêm điều kiện để theo đuổi sự nghiệp văn chương, khoa cử.

Năm Quý Tỵ (1893), 5 năm sau khi huyện Hải Hậu được thành lập, Tiến sỹ Đỗ Tông Phát qua đời trong niềm tiếc thương vô hạn của nhân dân địa phương. Sau khi Tiến sỹ Đỗ Tông Phát mất, nhân dân hai tổng Tân Khai, Quế Hải đã suy tôn ông làm Thành hoàng làng, xây dựng đền thờ phụng ghi nhớ công ơn. Tên tuổi và công sức của Tiến sỹ Đỗ Tông Phát còn sống mãi trong lòng nhân dân huyện Hải Hậu.

Như vậy, cùng với các vị thủy tổ thuộc “Tứ tính” “Cửu tộc” đứng đầu là thủy tổ Trần Vu, nối tiếp về sau là An Phủ sứ Vũ Duy Hòa, Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ, Tiến sỹ Đỗ Tông Phát đã đóng góp một phần tài năng, công sức cùng với nhân dân trăm họ chung sức, đồng lòng khai hoang mở đất để hình thành nên địa danh Hải Hậu giàu truyền thống văn hiến, cách mạng như ngày hôm nay.

Vũ Hồng Phong

Tài liệu tham khảo

1. Địa chí Nam Định, Tỉnh ủy- HĐND-UBND tỉnh Nam Định, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2003.

2. Địa chí Hải Hậu, Huyện ủy-UBND huyện Hải Hậu, 2009.